Үнэлэмжийн философийн талаарх зарим философчдийн үзэл, онол
-Хөрөнгөтний философийн үед
Үнт чанарыг үзэх философийн судалгаа акселоги нь "Үнэт чанарын тухай асуудалд" хамаарах философийн зарим нарийн асуудлыг шийдвэрлэх оролдлого болж 19-р зууны эцэс 20-р зууны эхээр хөрөнгөтний философит үүсчээ. Эдгээр асуудалд (амьдрал хийгээд түүний утга учир, танин мэдэхүйн чиглэл, хүний үйл ажиллагааны туйлын зорилго, түүний үнэн мөн, бие хүний болон нийгмийн холбогдол зэрэг) бол шинжлэх ухааны үүднээс задлан шинжилж болохгүй гэдгийг хөрөнгөтний философи үндэс болгодог. Ингэснээрээ үнэт чанарын асуудал аливаа бүхнийг тайлах шинжтэй болж, түүнийг шинжлэх ухаанаас ангид онцгой судлагааны зүйл, ертөнцийг харах өвөрмөц арга гэж үздэг байна. Хөрөнгөтний акселогт нь үнэт чанарын тухай 3 янзын онолтой.
1. Объектив идеалист онол
Энэ онолыг баримтлагчид нь шинэ кантч үзэл, Гуссерлын феноменологийг баримтлагч М.Шеллер, Н.Гартман, неотомизм, интуитивизм зэрэг юм.
Үнэт чанар бол орон цагаас ангид мөн чанар гэж үздэг.
2. Субъектист идеалист онол
Энэ онолыг баримтлагчид нь логик позитивизм, неотомизм, ёс зүйн хэл шинжлэлийн чиглэл У.Эрбан, Д.Пролл, К.Луйс нарын үнэт чанарын зохистой зоргийн үүднээс үзэх онолын талынхан зэрэг юм.Үнэт чанар нь зөвхөн онолын ухамсрын үзэгдэл юм гээд энэ нь сэтгэл зүйн хөдлөл, үнэлж байгаа оногдхуйдаа хүнээс харьцах субьектив харьцаа юм.
Энэ хандлагын үүднээс үнэлэмжийг тайлбарладаг баримтлал сүүлийн үеийн философи, ялангуяа социологид ихээхэн түгээмэл ажиглагдаж байна. Жишээ нь:
Социологийн сурах бичгүүдэд үнэлэмжийг "Юу хүсэгдэж зөв зүйтэй, сайн эсвэл муу байдаг вэ? гэдэг талаар бодгаль хүн болон бүлэг хүний баримталдаг үзэл бодол", "Бүлгийн гишүүдийн нийтээр хүлээн зөвшөөрсөн ёс суртахууны итгэл үнэмшил", "Хүсч байгаа зоргийн талаарх нийтээр зөвшөөрсөн итгэл үнэмшил", "Таашаал" хэмээн олон янзаар тайлбарлана.
Субъективист онолчид энэ хүрээнд хүсэл эрмэлзэллийг хүчин зүйлийн үүднээс үнэлэмжийг үндэслэдэг. Мэдрэмж болон түүнээс уг сурвалжтай байдаг янз бүрийн үнэлэмж субъектив шинжтэй. Ёс суртахуун ба эрхийн хэм хэмжээнүүд түүхэн харьцангуй байдаг нь тэдгээрийн үндэс болдог аливаа үнэлэмжүүд харьцангуйг илтгэдэг тодорхой үнэлэмжид үндэслэдэг. Ертөнцийг үзэх үзэл ба объектив мэдлэг өгдөг шинжлэх ухаанаас эрс зааглан үздэг байх ёстой хэмээдэг. Тд аливаа үнэлэмжийн уг сурвалж нь оюун ухаан, тодорхой хүсэл эрмэлзэл мөн гэж үздэг.
3. Натуралист онол
Үнэт чанарыг үзэх үүднээс энэ онолчид нь ашиг сонирхолын онол, хувьсгалын ёс зүй, ёс зүйн сансрын телеологи юм. Түүнийг хүний байгаль ёсны хэрэгцээний илрэл буюу байгалийн хуулиуд бүхэлдээ илэрч буй нь мөн гэж тайлбарладаг.
Марксист онол
Үнэт чанарыг үзэх марксист онол нь хөрөнгөтний аксеологиос зарчмын ялгаатай. Марксизмд үзэхдээ үнэт чанарын асуудал универсализм биш гэж үздэг. Энэ асуудлын цаана шинжлэх ухааны биш аргаар шийдвэрлэж байгаа фиолософийн олон асуудал оршиж байгаа юм гэж тайлбарладаг.Үнэт чанарын төрх байдлыг судлах нь харьцангуй бие даасан шинжтэй. Ертөнцийг үзэх үзлийн аль нэг үнэт чанарын тухай баримтлал болгон үзэж болохгүй.
Үнэлэмж нь марксист философчдийн онолоор субъект объектын харилцаа гэж үзэж ирсэн.Энэ үүднээс үнэлэмж нь субъектээс объектын шинжийг үнэлж байгаа үнэлгээ болж байлаа. Хэдийгээр марксизм эцсийн дүндээ үнэлэмж бол бодитойгоор орших, субъектээс үл хамаарах объектын шинж гэж үздэг боловч субъектгүйгээр үнэлэмж байдаггүй гэдгийг хүлээн зөвшөөрч байсан. Мөн сүүлийн үеийн номнууддаа Оросын философчид ийм үзлийг баримталсаар байна.
Үнэлэмжийн философийн гол онолчид:
- Германы философич Рудольф Херман Лоцте (1817-1881)
- Гермнаы философич Вильгелим Виндельванд (1948-1915)
- Германы философич Генрих Риккерт (1863-1936)
- Гермнаы философич Коген (1842-1918)
Үнэлэмжийн философийн объективист хандлагийн гол төлөөлөгчид
- Австрийн философич Франц Бернтано (1838-1914)
- Гертаны философич, социологич Макс Шелер (1874-1928)
Мөн Алейсиус Фон Мейнонг (1854-1920), Эренфелс нар юм
Дундад зууны үед
Үнэлэмж гэж юу ву? гэдгийг эвч үзэх цогц сургаал бий болох нөхцөл бүрдээгүй байсан.
Учир нь хэдийгээр хүн төрөлхөтний түүхийн нөхцөлд биширлийн мэдлэгийг оюун ухааны мэдлэгээс дээгүүр тавьж үздэг байсан. Өөрөөр хэлбэл шашны ухамсар нийгмийн оюуны амьдралд ноёрходог байсны улмаас үнэлэмжийн ач холбогдлыг оюун ухааныхаас илүү чухалчилж байсан боловч ганц дээд үнэлэмж бол Бурхан тэнгэр мөн гэж үздэг байжээ.
Тийнхүү энэ үед үнэлэмжийн бусад бүх төрлийг (ёс зүй, го зүй, улс төр гэх мэт) бурхан тэнгэрлэг ёсны зөвсөн гадна илрэл төдий болгож акселогийг теологид багтаадаг байв.
Сэргэн мандалтын үе.17-18-р зуун
Энэ үед байгаль төвт үзэл, гуманист онолууд шашны биш философи үүсэн амжилттай хөгжиж эхэлсэн.Хэдийгээр шашнаас ангид ёс суртахууны үнэлэмж, улс төрийн үнэлэмж, сайхны үнэлэмж зэргийн тухай ярьж байсан боловч ер нь үнэлэмж гэж юу болохыг авч үзэх байдал хараахан бий болоогүй байжээ.
Учир нь энэ үеийн шашны сэтгэлгээнд оюун ухааныг бүхнээс дээдлэн тунхагладаг байсан.
-Р.Х.Лоцтегийн үзлээр:
Үнэлэмжийн тухай онолыг бие даасан салбар болгохын эхлэлийг тавигч юм. Тэрээр "Практик философийн үндэслгээнүүд" зохиолдоо:
Бодит байдлыг зөвхөн онтологи утгаар ойлговол өрөөсгөл бөгөөд, учир нь ахуйд (буянтай, сайхан, шудрага гэх мэт) үнэлэмжийн илэрлүүд байдаг. Үнэлэмжүүд бол бидний хүсэл эрмлзлэлээс огт хамааралгүй байдаг боловч, мэдрэмж рүү хандаж тухайн тодорхой мэдрэмж нь янз бүрийн үнэлэмжийн зохих хязгаарыг тогтоож байдаг гэжээ.
Мөн тэрээр "Бичил орчин" бүтээлдээ: Оюуны амьдралын "дотоод үнэлэмж", "мэдрэгдэгч сэтгэгдлийн үнэлэмж", "хүний хөгжлийн үнэлэмж" , "түүхийн үнэлэмж" зэргийн тухай ярьсан байна.
- М.ХАйдеггер
Түүний дүгнэлтээр үнэлэмжийн ухамсар соёлын хүрээнд байраа эзлэхэд Ф.Ницшегийн философи шийдврлэх нөлөө үзүүлсэн байна.Ф.Ницшегийн үзлээр ахуй бол объектив бодит байдал биш, харин үнэлэмж мөн гэжээ. Ийнхүү тэрээр онтологийг акселогид багтаажээ. Мөн "Сайн ба муу", "Буянтай ба нүгэлтэй" гэх мэтээр үнэлэмжүүд эсрэг тэсрэг, хос хосоороо байдаг гэж үзэж байжээ.
- В.ВиндельвандТүүний үзлээр үнэн, буян, сайхан, шинжлх ухаан, хууль тогтоомж, урлаг, шашин гэх мэт үнэлэмжүүд байдаг. Аливаа үнэлэмж бол соёлын тухай үйлийн ерөнхий талбарыг бүрдүүлж, үнэлэмж бие даан хэргжих үндэс болж өгдөг эхэмжээ мөн. Тэрээр хэм хэмжээ бол ёс суртахууны үйлдлийг удирдах төдийгүй, онолын гоо зүйн үйл ажиллагааны үндэс болдог.
Үнэлэмж бол ямар нэг материаллаг сонирхол, ашиг хонжоо, мэдрэхүйн ташаалд биш, харин "Ерөөсөө ухамсар" , Хэм хэмжээлэг ухамсар" зэрэг аливаа хэм хэмжээний эх сурвалж үндэс болдог ухамсар буюу трасценденталь субъектын чин эрмэлзэл юм. Үнэлэмжүүд бол бие даан юмс байдлаар оршдог биш, харин утга заадаг гэжээ.
-Г.Риккерт
Түүний үзлээр бол онолын ба ёс суртахууны үйлдлийн үндэс мөн. Өөрөөр хэлбэл шинжлэх ухааны үндсэнд бодгалиас дээгүүрх субъектын хүсэл эрмэлзэл, үүнд үнэний төлөө эрмэлзл байдаг.
-Үнэн
-Сайн
-Хувийн шүтээн
-Хувийн биш шүтээн
-Ёс суртахуун
-Аз жаргал гэсэн 6 үндсэн үнэлэмжийг онцолсон байна.
Түүнийхээр үнэн бол тухайн ойлгоц бодит байдалтай тохирохгүй биш, харин тодорхой зарим ойлгоц өөр хоорондоо тохирохуй мөн.
Үнэлэмж нь физикийн ч, психикийн ч бодит байдал биш. Үнэлэмжийн мөн чанар нь түүний баримтлаг чанар биш, харин түүний утга учирт чанарт байдаг гэжээ.
Иймээс бодит байдал ба үнэлэмжийн нэгдэл буюу зарим судлаачдын нэрлэдгээр 3 дахь оршихуй бол утга учир юм.Энэ аливаа оршихуй дээр өмнө байдаг, логик чанараа ахуйд түрүүлж байдаг "Утга чанарыг" Риккерт үнэлэмжийн хүрээ гэж үзжээ.
Гэхдээ В.Виндельванд, Г.Риккерт нар үнэлэмжийнхээ объект болгоогүй юм.Тэдний үзлээр байгалийн шинжлэх ухаанууд ерөнхийлөгч аргуудыг хэрэглэх үндсэн дээр ямар нэг ерөнхийн тухай категоруудын тогтолцоо бий болгодог. Тэдгээрт үнэлэмжийн утга үйлчилдэггүй, үнэлэмийг илэрхийлдэг утга бол ахуй биш, харин логикийн хувьд аливаа ахуйгаас өмнө байж, өөрөөр хэлбл ахуй үнэлэмж хоёрын дундахь зууч болж өгдөг.Үнэлэмж нь ахуйн адилаар түүнтэй зэрэгцэн оршиж байдаг. Үнэлэмж ахуй 2 нэгдэж байж ертөнцийг бүрдүүлдэг. Тийнхүү ертөнц нь бодит байдал, үнэлэмж хоёроос бүрддэг.Бодит байдал нь өөрөө субъект, объект хоёрын нэгдэл буюу ертөнцийн нэг хэсэг ажээ.
-Ф.Брентано
Тэрэр И.Кант ба шинэ Кантч фиолсофич нарыг янз бүрийн үнэлэмжийн тухай ойлголтыг оюунжуулсан хэмээн шүүмжилдэг. Тэрээр үнэлэмжийн уг сурвалж нь 2 үндсэн хэв аягаар илэрдэг гэж үзсэн. Үүнд эсрг үнэлэмжийн уг сурвалж нь дээдэлдэг буюу хайрладаг догдлолын үйлдэл, харин сөрөг үнэлэмжүүдийн уг сурвалж нь гутдаг буюу үзэн яддаг догдлолын үйлдэл мөн. Жишээ нь Өвчин үзэн ядагддаг, аз жаргал дээдлэгддэг гэдэг нь үнэлэмж байна гэсэн үг хэмээжээ.
-А.Майнонг
Түүнийхээр үнэлэжийн тухай ерөнхий онолын эхлл талбар өол өөрийн өвөрмөц уг зүйлийг илрүүлдэг "Ахуйн мэдрэмж" буюу "Утга олсныг догдлон мэдрхүй" мөн хэмээжээ.Хэрвээ юм үнэлэмжтэй бол биднд таашаал өгдөг, мөн эсрэг утгаар нь хэрв юм таашаал өгч байвал үнэлэмжтэй байна гэсэн үг хэмээжээ.
-М.Шеллер
Тэрээр хүний хүсэл эрмэлзэллийг түүнтэй харьцуулахад гадны шинжтэй янз бүрийн баялаг ба зорилтоос хамаармал гэж үздэг байж болохгүй бөгөөд учир нь эдгээр баялагийг өөрчлөгдөхөөр сайн, муугийн ойлголт өөрчлөгддөг гэсэн И.Кантын априори баримтлалыг хүлээн зөвшөөрсөн , гэхдээ Кантын формаль ёс зүйн оронд "Үнэлэмжийн материаллаг ёс зүй" гэдгийг бий болгох зорилго тавьсан. 1
Шеллерийн тайлбараар аливаа бодгаль хүн биш, харин бие хүн өол үнэлэмжийг тээгч болж байдаг гэжээ. Бие хүнрүү хандаж ухамсраас өөрөөс нь төрдөг догдлон мэдэрхүй болж байдаг тийм өрөвдөл, хайрын юмуу дургуйцэл үзэн ядалтаар дамжуулж үнэлэмжийг догдлон мэдэрч болдог.1 Гэхдээ үнэлэмжийг догдлон мэдрэх нь сэтгэлийн үйлдэл төдий биш, бүхэлдээ орчлонгийн үйлдэл юм гэжээ..
Догдлон мэдэрхүй бол орчлонгийн үйлдэл мөн гэдэг Шеллерийн философи баримтлал нь орчлон бүхэлдээ эмгэнэлт шинжтэй гэсэн дүгнэлтийг тэрээр хийж, ингэхдээ дэлхийн 1-р дайны үед Европын иргэншлийн задрал гүнзгийрсэн улс үндэстэн , улсуудын хоорондын зөрчил хурцдаж буй янз бүрийн төөрөгдөл , шунаг авир гэх мэт инстинктив хүчин зүйлд соёл дарамтлагдаж байгаа зэргийг гол үндэслэгээ болгож ирснийх нь үр дагавар ажээ.
Тэгээд априори мөнх үнэлэмжүүдтэй ахуй харьцахдаа түүхэн цаг хугацааны хязгаарт байдаг гэсэн нэр томъёолол гаргаж ирсэн байна.Шеллер үнэлэмж априори шинжтэй , тухайлбал хайр үзэн ядалт хоёр бол хүн төрөлхөтний сэтгэлийн төрлөх үндсүүд мөн гэж үзэхдээ өөрийнхөө ярьж буй априоризмыг И.Кантынх шиг формал биш материаллаг шинжтэй гэж зааглан тайлбарласан байдаг.1
Түүний хувьд "Материаллаг" гэдэг тодотгол "Биет" гэсэн утгыг биш , харин "Мэдрэхүйд илт", "Ахуйд илт" гэсэн утга илэрхийлдэг ажээ. Тиймээс үнэлэмжийг танин мэдэхүй бол эцсийн эцэст хайр , үзэн ядалт хоёрт үндэслэдэг.
Энэ танин мэдэхүй бол аливаа сэтгэхүйгээс ялгаатай үйлдэл, үүнд дээдлэхүйн үйлдэл мөн. Уг үйлдлийн априори шинжид нь үнэлэмжүүдийн зиндаа тогтдог гэж Шеллер үзсэн. Тэгээд тэрээр хамгийн дэд үнэлэмж бол бурхан тэнгэрийг дээдэлдэг биширлийн санаа, улмаар Бурхан тэнгэр гэдэг хайр бол хайрын хамгийн дээд хэлбэр бөгөөд хүний сэтгэлийн суурь үйлдэл мөн гэсэн дүгнэлтэд тэр хүрчээ.1
Ийнхүү Брентано, Мейнонг ,Шеллер нар үнэлэмжийн үүсэл хэв маяг түүнийг хэрхэн ойлгох ёстой зэрэг асуудлаар бие биенээсээ тодорхой ялгаа бүхий үзэл илэрхийлсэн боловч хэн хэн нь мэдрэмжийг ямар нэг объектоос хамаармал биш, харин өөрөө объектив бие даасан шинжтэй үйлдэл гэж үзсэн байна. Иймд түүнийг уг сурвалжаа болгодог үнэлэмж ч бас объектив , нийтэд хандсан утгат шинжтэй гэж үздэг байжээ.
- К.Эренфельс
Тэрээр Мейнонгийн үндэслэлийг үл зөвшөөрч ингэж үзвэл зөвхөн оршин байгаа объект л үнэлэмжтэй байх байсан, учир нь объект л бидэнд таашаал өгч чадах зүйлс юм. Гэтэл бид бас байдаггүй зүйлийг тухайлбал шудрага ёс, бүрэн төгс мэдлэг, бидэнд байдаггүй туйлийн эрүүл мэнд гэх мэт товчоор хэлбэл чин эрмэлзэллийг эрхэмлэдэг. Иймээс үнэлэмжийг агуулж байгаа юм бол бидэнд таашаал өгч байгаа юм биш , харин бидний хүсэж байгаа юм мөн. Өөрөөр хэлбэл бидэнд таашаал өгч байгаа юм үнэлэмжтэй биш, бидний хүсэж байгаа юм үнэлэмжтэй болдог. Үнэлэмж бол бидний хүслийн проекц юм гэжээ.
Прагматизмийн онолд
Прагматизмийн философид үнэлэмжийн онол нь үнэт, ашигтай зүйлсийг судлах ёстой гэсэн санаа хүчтэй давамгайлж байсан. Прагматизм үнэлэмжийн асуудлыг маш өргөн судлаж байсан ба энэ нь түүний философийн хандлагатай холбоотой байсан.
Monday, March 19, 2007
Friday, March 16, 2007
Акселоги бол үнэлэмжийн тухай философи сургаал мөн
Хүн төлөвшүүлнэ гэдэг бол үнэлэмжийг төлөвшүүлнэ гэсэн үг.
Үнэлэмжийн философийн гол онолчид
-Германы философич Рудольф Херман 1817-1881
-Германы философич Вильгелим Виндельванд 1848-1915
-Германы философич Генрих Рикерт 1863-1936
- Герман Коген 1842-1918
Үнэлэмжмйн обективист хандлагын гол төлөөлөгчид
-Австрийн философич Франц Брентано 1838-1917
-Германы философич, социологич Макс Шелер 1874-1928
- Алейсиус Фон Мейнонг 1853-1920
Хүн төлөвшүүлнэ гэдэг бол үнэлэмжийг төлөвшүүлнэ гэсэн үг.
Үнэлэмжийн философийн гол онолчид
-Германы философич Рудольф Херман 1817-1881
-Германы философич Вильгелим Виндельванд 1848-1915
-Германы философич Генрих Рикерт 1863-1936
- Герман Коген 1842-1918
Үнэлэмжмйн обективист хандлагын гол төлөөлөгчид
-Австрийн философич Франц Брентано 1838-1917
-Германы философич, социологич Макс Шелер 1874-1928
- Алейсиус Фон Мейнонг 1853-1920
Wednesday, March 14, 2007
Үнэлэмж гэж юу вэ?
Үнэлэмж гэж юу вэ? Акселоги гэдэг нь грекээр үнэт цэнэ гэсэн үг.Энэ философи нь 19-р зууны эцэс 20-р зууны эхээр хөрөнгөтний философид үүсчээ. Үнэлэмжийн тухай онол бол орчин үеийн философийн салбарууд дотор үүссэн түүхэн хугацаагаараа залууд нь ордог боловч байр суурь нөлөөгөөрөө тэргүүн эгнээнд нь байдаг тийм салбруудын нэг юм.
Үнэлэмжийн тухай зориудын судлагааг манай оронд зөвхөн 1990-ээд оноос явуулах болсон.
Өрнөдийн сэтгэлгээнд үнэлэмж гэж юу вэ? гэдэг талаар обьективист юмуу, субьективист байр сууринаас шинжлэх ухааны юмуу , шинжлэх ухааны биш мэдлэгийн үүднээс томьёолсон онолын агуулгаараа өөр өөр тодорхойлолт дайралддаг. Эдгээрээс хамгийн ерөнхий утга санааг агуулсан тодорхойлолтын томьёолбол:
ҮНЭЛЭМЖ бол тухайн субьектээс байгалийн юм уу , нийгмийн тодорхой үзэгдэлд , бурханы тэтгэлгээр юм уу , бурханы тэтгэлэг бишээр төсөөлөгддөг ямар нэг далдлаг хүчид өгч буй үнэлгээ юм.1
Обьект дангаараа ямар байгааг илтгэх нь хүний сонирхолыг татдаггүй, харин хүний хувьд , хүний хэрэгцээг хангахын хувьд уг обьектын үзүүлэх ач холбогдол нь сонирхол татдаг. Хувь хүн амьдарлынхаа баримтыг утга холбогдлоор нь ангилан төрөлжүүлж тодорхой үнэлгээ өгч ертөнцөд харилцах үнэлэмжийн харилцаагаа хэрэгжүүлж байдаг. Нэг ижил нөхцөл байдлын талаар хүмүүс янз бүрийн үнэлгээ өгч байдаг нь нийтээр хүлээн зөвшөөрөгдсөн баримт юм.
Хүнд ямар нэгэн ач холбогдолтой , хүнлэг болон нийгмийн утгатай зүйл бүхэн үнэлэмж болдог. Хүн гадаад ертөнц болон өөртөө харицах үнэлэмжийн харилцаа нь бие хүний нийгмийн чиг баримжааг бий болгодог.
Өсвөр насны хүмүүсийн хувьд үнэлэмжийн чиг баримжаа нь орчин нөхцөл нийгмийн байдал , эргэн тойрны хүмүүсийн хүрээлэл , зэргээс шалтгаалж тогтвортой бус өөрчлөглөх хандлага их байдаг. Харин хижээл насныхны хувьд үнэлэмжийн чиг баримжаа нь харьцангуй тогтвортой байдаг.
Иймээс түүхэн нөхцөл нь шаардаад байхад ч үнэлэмжийн чиг баримжаа нь удаан өөрчлөгддөг. Үнэлэмжийн тогтвортой болсон чиг баримжаа нь тодорхой хэм хэмжээний чигийг олж , тухайн нийгмийн гишүүдийн зан төлөвийн хэлбэрүүдийг тодорхойлж байдаг.
Анли хэлний "Value" , оросоор "Ценность" гэдэг үгээр тэмдэглэдэг философи ойлголтыг манайд олон янзаар орчуулдлаг.
Аксиологи гэдэг нь грек хэлний үнэт зүйл билээ. Гэтэл сүүлийн үед аксоилоги гэрээр уг онолыг нэрлэхээ больсон ба түүний оронд "Value theory" нэрийг хэрэглэж байна. Иймээс ч өнөөгийн толь бичгүүдэд "аксиологи" гэдэг нэр томъёогоор уг онолыг илэрхийлэхгүй ба энэ онолын ард нь үнэлэмжийн онолыг үзнэ үү гэснээс өөр тайлбар байдаггүй нь үүнийг харуулж байгаа визээ.
Иймээс "Value" гэдгийг үнэт зүйл биш үнэлэмж гэж орчуулбал тэмдэглэж байгаа утгыг илүү оновчтой илэрхийлнэ гэж үзжээ. 2
Гэхдээ маргах шалтгаан нь зөвхөн нэр томъёоны оновчтой эсэх асуудалд байгаа юм биш. Зарим хүн аксиологи үнэлэмжийн онол нь зөвхөн үнэт зүйлсийг өөрөөр хэлбэл "Буян", "Сайн сайхан" үнэ цэнэтэй эрхэм зүйлсийг судладаг гэх мэтээр ойлгодог.Үүний шалтгаан нь өнөөг хүртэл үнэлэмжийн ерөнхий онол сул хөгжиж үнэлэмжийн асуудлыг шинжлэх ухааны бусад салбарууд практик судлагааны маягаар ашиглан зөвхөн өөртөө хэрэгтэй үнэт зүйлсийг судлаж ирснээс үнэлэмжийн онол нь зөвхөн "Үнэт зүйлсийг" судладаг гэсэн ташаа ойлгохуй бий болсон байна.
Харин үнэт зүйл гэдэг нр томъёогоор үнэлэмжийн зөвхөн нэг төрөл болох эерэг үнэлэмжийг тэмдэглэж байж болох юм. Үнэлэмж нь эерэг ба сөрөг хэлбэртэй байдаг.
Тухайлбал:
Улс төрийн салбарынхан социализмыг хүн амын хичнээн хувь нь үнэт зүйл мөн гэж үзэж байгааг сонирхон судлагаа хийдэг. Үүний дүнд хүн амын тодорхой хэсэг нь түүнийг үнэт зүйл гэж эрхэмлэдэг. Нөгөө хэсэг нь үнэт зүйл биш гэж үзэж байгааг тоогоор гаргадаг. Үүнээс үндэслээд социалим нь хүн амын төчнөөн хувьд үнэт зүйл болж , төчнөөн хувьд нь үнэт зүйл биш байна гэж дүгнэдэг.
Мөн үүний адилаар социализм нь нэг субъектын хувьд эерэг үнэлэмж болж байвал, нөгөө субъектын хувьд сөрөг үнэлэмж болно гэж ойлгодог. Гэхдээ үнэт зүйл бүхэн эерэг үнэлэмж биш, үнэт зүйл биш бүхэн сөрөг үнэлэмж биш юм. Үнэлэмжийн онолыг судладаг зүйл бол эерэг сөрөг хоёр зүйлийн агуулдаг учраас эерэг, эсвэл зөвхөн сөрөг утгатай ойлголтоор биш нейтраль утгатай ойлголтоор илэрхийлэгдэх ёстой.
Үнэлэмжийн онол бол философитой өөртөй нь харьцуулбал хамгийн залуу салбар юм. Үнэлэмжийн онол нь зөвхөн 19-р зууны сүүлчээс аксиологи нэрээр бие лаасан судлагааны салбар болон хөгжиж эхэлсэн байна.
Үнэлэмжийн онолыг үндэслэгч нь Германы философич Рудольф Херман Лоцте (1817-1881) юм. Энэ онол нь Германы философич В.Виндельванд (1848-1915), Г.Риккерт (1863-1936) нарын бүтээлд жинхэнэ фиолсофи утгаараа тавигдаж цааш нь мөн Германы философич Ф.Бернанто (1838-1917), түүний шавь нар болох А.Майнонг (1853-1920), К.Эренфельс нар хөгжүүлж шинжлэх ухааны бие даасан салбар болгосон гэж үздэг.2
Үнэлэмжийн онолын үндсэн ойлголт болох "Үнэлэмжийн тухай " нэгдмэл ойлгохуй өнөө хэр нь бүрдээгүй явж ирсэн гэж үзэж болно. Үнэлэмжийн тухай ойлголтыг одоо болтол цэгцтэй тодорхойлж чадахгүй байгаагийн шалтгаан нь дан ганц судлаачдад байгаа бус , энэ нь бодит шалтгаан байгаа гэж үздэг. Нийгмийн оюун санаа сэтгэц , ухамсрын үзэгдлүүдийг өдгөө төгс судласан гэж үзэх үндэсгүй билээ. Тухайлбал:
Хүний оюун санааны томоохон үзэгдлүүд болох ертөнцийг үзэхүй, идеал (чин эрмэлзэл) , итгэл үнэмшил үнэлэмж , үзэл бодол, үзэл суртал гэх мэт олон цогц ойлголтуудыг нэг талаар ялган салгаж тус тусын онцлогийг нь илрүүлэх, нөгөө талаар тэдгээр нь нийтлэг талтай, харилцан ямар хамааралтай зэргийг ул үндэстэйгээр харуулах боломжгүй байна.2
Үнэлэмжийн онол асуудал ерөнхийдөө ёс цадгийн буюу , манайхны сүүлийн үед ярьж бичдэг болсноор ёс суртахууны хүрээнд яригдах байдлаар хязгаарлагдаж байна.
Үнэлэмж бол логик бүтцээрээ 3 чухал элементтэй. Үүнд:
1. Үнэлэгч субьект
Энэ бол тухайн бодгаль юмуу , бүлэг хүн , байгууллага , эсвэл улс орон, бүр цаашлаад хэд хэдэн улс , ард түмэн нийт хүн төрлөхтөн гэх мэт
2. Үнэлэгдэгч обьект
Энэ бол материаллаг ба санаалаг, бодитой ба уран сэтгэмжийн, ерийн ба ерийн бус гэх мэт зүйл
3. Үнэлгээ
Энэ бол холбогдох тодорхой обьектын талаар тухайн субьектэд төрж буй сэтгэгдэл, бишрэл юмуу жигшил, дүгнэлт цэгнэлт зэрэг юм.
Гэхдээ аливаа төрлийн биш , харин нэн түрүүнд мэдрэмж сэтгэгдэлтэй холбогддог тодорхой төрлийн үнэлгээг үнэлэмжийн онол онцлон авч үздэг.
Үнэлэмжийн үр дүнд бий болдог онолын гол категорууд нь сайн ба муу , сайхан ба муухай, нүгэл ба буян , ашигтай ба ашиггүй, ёстой ба ёсгүй , шудрага ба шудрага биш, үнэн ба худал гэх мэт ойлголт мөн.
Үнэлэмжийн тухай онолын ойлголт улмаар түүний тухай янз бүрийн философи сургаал үүссэн нь яг хэрэг дээрээ зөвхөн 19-р зуунаас хойшхи үед холбогддог. Энэ нь тохиолдлын шинжтэй биш , харин түүхэн тодорхой шалтгаантай ажээ. Үүнд:
Эртний сэтгэгчид ялангуяа грекчууд буян, сайн сайхан, ашиг гэх мэт ойлголтыг этик (ёс зүй), эстетик (гоо зүй) , эдийн засгийн онол зэргийн асуудлыг авч үзэх хүрээнд боловсруулж байсан боловч тэдгээр ойлголтыг мэдлэгийн бие даасан салбарын, тодорхой хэлбэл үнэлэмжийн тухай сургаалын категорууд байж болохыг хараахан олж мэддэггүй ажээ.
Энэ нь тэр үеийн грекийн материаллаг ба идеалист аль ч сэтгэлгээнд танин мэдэхүйн үндсэн арга нь логик сэтгэлгээ байж, харин этик, эстетик улс төрийг онол , шашин зэргийн үр дүн болдог. мэдлэг бол логик сэтгэлгээний нэмэлт хавсралт мөн гэж үздэг байсны нэг үр дагавар юм.
Үнэлэмжийн тухай зориудын судлагааг манай оронд зөвхөн 1990-ээд оноос явуулах болсон.
Өрнөдийн сэтгэлгээнд үнэлэмж гэж юу вэ? гэдэг талаар обьективист юмуу, субьективист байр сууринаас шинжлэх ухааны юмуу , шинжлэх ухааны биш мэдлэгийн үүднээс томьёолсон онолын агуулгаараа өөр өөр тодорхойлолт дайралддаг. Эдгээрээс хамгийн ерөнхий утга санааг агуулсан тодорхойлолтын томьёолбол:
ҮНЭЛЭМЖ бол тухайн субьектээс байгалийн юм уу , нийгмийн тодорхой үзэгдэлд , бурханы тэтгэлгээр юм уу , бурханы тэтгэлэг бишээр төсөөлөгддөг ямар нэг далдлаг хүчид өгч буй үнэлгээ юм.1
Обьект дангаараа ямар байгааг илтгэх нь хүний сонирхолыг татдаггүй, харин хүний хувьд , хүний хэрэгцээг хангахын хувьд уг обьектын үзүүлэх ач холбогдол нь сонирхол татдаг. Хувь хүн амьдарлынхаа баримтыг утга холбогдлоор нь ангилан төрөлжүүлж тодорхой үнэлгээ өгч ертөнцөд харилцах үнэлэмжийн харилцаагаа хэрэгжүүлж байдаг. Нэг ижил нөхцөл байдлын талаар хүмүүс янз бүрийн үнэлгээ өгч байдаг нь нийтээр хүлээн зөвшөөрөгдсөн баримт юм.
Хүнд ямар нэгэн ач холбогдолтой , хүнлэг болон нийгмийн утгатай зүйл бүхэн үнэлэмж болдог. Хүн гадаад ертөнц болон өөртөө харицах үнэлэмжийн харилцаа нь бие хүний нийгмийн чиг баримжааг бий болгодог.
Өсвөр насны хүмүүсийн хувьд үнэлэмжийн чиг баримжаа нь орчин нөхцөл нийгмийн байдал , эргэн тойрны хүмүүсийн хүрээлэл , зэргээс шалтгаалж тогтвортой бус өөрчлөглөх хандлага их байдаг. Харин хижээл насныхны хувьд үнэлэмжийн чиг баримжаа нь харьцангуй тогтвортой байдаг.
Иймээс түүхэн нөхцөл нь шаардаад байхад ч үнэлэмжийн чиг баримжаа нь удаан өөрчлөгддөг. Үнэлэмжийн тогтвортой болсон чиг баримжаа нь тодорхой хэм хэмжээний чигийг олж , тухайн нийгмийн гишүүдийн зан төлөвийн хэлбэрүүдийг тодорхойлж байдаг.
Анли хэлний "Value" , оросоор "Ценность" гэдэг үгээр тэмдэглэдэг философи ойлголтыг манайд олон янзаар орчуулдлаг.
Аксиологи гэдэг нь грек хэлний үнэт зүйл билээ. Гэтэл сүүлийн үед аксоилоги гэрээр уг онолыг нэрлэхээ больсон ба түүний оронд "Value theory" нэрийг хэрэглэж байна. Иймээс ч өнөөгийн толь бичгүүдэд "аксиологи" гэдэг нэр томъёогоор уг онолыг илэрхийлэхгүй ба энэ онолын ард нь үнэлэмжийн онолыг үзнэ үү гэснээс өөр тайлбар байдаггүй нь үүнийг харуулж байгаа визээ.
Иймээс "Value" гэдгийг үнэт зүйл биш үнэлэмж гэж орчуулбал тэмдэглэж байгаа утгыг илүү оновчтой илэрхийлнэ гэж үзжээ. 2
Гэхдээ маргах шалтгаан нь зөвхөн нэр томъёоны оновчтой эсэх асуудалд байгаа юм биш. Зарим хүн аксиологи үнэлэмжийн онол нь зөвхөн үнэт зүйлсийг өөрөөр хэлбэл "Буян", "Сайн сайхан" үнэ цэнэтэй эрхэм зүйлсийг судладаг гэх мэтээр ойлгодог.Үүний шалтгаан нь өнөөг хүртэл үнэлэмжийн ерөнхий онол сул хөгжиж үнэлэмжийн асуудлыг шинжлэх ухааны бусад салбарууд практик судлагааны маягаар ашиглан зөвхөн өөртөө хэрэгтэй үнэт зүйлсийг судлаж ирснээс үнэлэмжийн онол нь зөвхөн "Үнэт зүйлсийг" судладаг гэсэн ташаа ойлгохуй бий болсон байна.
Харин үнэт зүйл гэдэг нр томъёогоор үнэлэмжийн зөвхөн нэг төрөл болох эерэг үнэлэмжийг тэмдэглэж байж болох юм. Үнэлэмж нь эерэг ба сөрөг хэлбэртэй байдаг.
Тухайлбал:
Улс төрийн салбарынхан социализмыг хүн амын хичнээн хувь нь үнэт зүйл мөн гэж үзэж байгааг сонирхон судлагаа хийдэг. Үүний дүнд хүн амын тодорхой хэсэг нь түүнийг үнэт зүйл гэж эрхэмлэдэг. Нөгөө хэсэг нь үнэт зүйл биш гэж үзэж байгааг тоогоор гаргадаг. Үүнээс үндэслээд социалим нь хүн амын төчнөөн хувьд үнэт зүйл болж , төчнөөн хувьд нь үнэт зүйл биш байна гэж дүгнэдэг.
Мөн үүний адилаар социализм нь нэг субъектын хувьд эерэг үнэлэмж болж байвал, нөгөө субъектын хувьд сөрөг үнэлэмж болно гэж ойлгодог. Гэхдээ үнэт зүйл бүхэн эерэг үнэлэмж биш, үнэт зүйл биш бүхэн сөрөг үнэлэмж биш юм. Үнэлэмжийн онолыг судладаг зүйл бол эерэг сөрөг хоёр зүйлийн агуулдаг учраас эерэг, эсвэл зөвхөн сөрөг утгатай ойлголтоор биш нейтраль утгатай ойлголтоор илэрхийлэгдэх ёстой.
Үнэлэмжийн онол бол философитой өөртөй нь харьцуулбал хамгийн залуу салбар юм. Үнэлэмжийн онол нь зөвхөн 19-р зууны сүүлчээс аксиологи нэрээр бие лаасан судлагааны салбар болон хөгжиж эхэлсэн байна.
Үнэлэмжийн онолыг үндэслэгч нь Германы философич Рудольф Херман Лоцте (1817-1881) юм. Энэ онол нь Германы философич В.Виндельванд (1848-1915), Г.Риккерт (1863-1936) нарын бүтээлд жинхэнэ фиолсофи утгаараа тавигдаж цааш нь мөн Германы философич Ф.Бернанто (1838-1917), түүний шавь нар болох А.Майнонг (1853-1920), К.Эренфельс нар хөгжүүлж шинжлэх ухааны бие даасан салбар болгосон гэж үздэг.2
Үнэлэмжийн онолын үндсэн ойлголт болох "Үнэлэмжийн тухай " нэгдмэл ойлгохуй өнөө хэр нь бүрдээгүй явж ирсэн гэж үзэж болно. Үнэлэмжийн тухай ойлголтыг одоо болтол цэгцтэй тодорхойлж чадахгүй байгаагийн шалтгаан нь дан ганц судлаачдад байгаа бус , энэ нь бодит шалтгаан байгаа гэж үздэг. Нийгмийн оюун санаа сэтгэц , ухамсрын үзэгдлүүдийг өдгөө төгс судласан гэж үзэх үндэсгүй билээ. Тухайлбал:
Хүний оюун санааны томоохон үзэгдлүүд болох ертөнцийг үзэхүй, идеал (чин эрмэлзэл) , итгэл үнэмшил үнэлэмж , үзэл бодол, үзэл суртал гэх мэт олон цогц ойлголтуудыг нэг талаар ялган салгаж тус тусын онцлогийг нь илрүүлэх, нөгөө талаар тэдгээр нь нийтлэг талтай, харилцан ямар хамааралтай зэргийг ул үндэстэйгээр харуулах боломжгүй байна.2
Үнэлэмжийн онол асуудал ерөнхийдөө ёс цадгийн буюу , манайхны сүүлийн үед ярьж бичдэг болсноор ёс суртахууны хүрээнд яригдах байдлаар хязгаарлагдаж байна.
Үнэлэмж бол логик бүтцээрээ 3 чухал элементтэй. Үүнд:
1. Үнэлэгч субьект
Энэ бол тухайн бодгаль юмуу , бүлэг хүн , байгууллага , эсвэл улс орон, бүр цаашлаад хэд хэдэн улс , ард түмэн нийт хүн төрлөхтөн гэх мэт
2. Үнэлэгдэгч обьект
Энэ бол материаллаг ба санаалаг, бодитой ба уран сэтгэмжийн, ерийн ба ерийн бус гэх мэт зүйл
3. Үнэлгээ
Энэ бол холбогдох тодорхой обьектын талаар тухайн субьектэд төрж буй сэтгэгдэл, бишрэл юмуу жигшил, дүгнэлт цэгнэлт зэрэг юм.
Гэхдээ аливаа төрлийн биш , харин нэн түрүүнд мэдрэмж сэтгэгдэлтэй холбогддог тодорхой төрлийн үнэлгээг үнэлэмжийн онол онцлон авч үздэг.
Үнэлэмжийн үр дүнд бий болдог онолын гол категорууд нь сайн ба муу , сайхан ба муухай, нүгэл ба буян , ашигтай ба ашиггүй, ёстой ба ёсгүй , шудрага ба шудрага биш, үнэн ба худал гэх мэт ойлголт мөн.
Үнэлэмжийн тухай онолын ойлголт улмаар түүний тухай янз бүрийн философи сургаал үүссэн нь яг хэрэг дээрээ зөвхөн 19-р зуунаас хойшхи үед холбогддог. Энэ нь тохиолдлын шинжтэй биш , харин түүхэн тодорхой шалтгаантай ажээ. Үүнд:
Эртний сэтгэгчид ялангуяа грекчууд буян, сайн сайхан, ашиг гэх мэт ойлголтыг этик (ёс зүй), эстетик (гоо зүй) , эдийн засгийн онол зэргийн асуудлыг авч үзэх хүрээнд боловсруулж байсан боловч тэдгээр ойлголтыг мэдлэгийн бие даасан салбарын, тодорхой хэлбэл үнэлэмжийн тухай сургаалын категорууд байж болохыг хараахан олж мэддэггүй ажээ.
Энэ нь тэр үеийн грекийн материаллаг ба идеалист аль ч сэтгэлгээнд танин мэдэхүйн үндсэн арга нь логик сэтгэлгээ байж, харин этик, эстетик улс төрийг онол , шашин зэргийн үр дүн болдог. мэдлэг бол логик сэтгэлгээний нэмэлт хавсралт мөн гэж үздэг байсны нэг үр дагавар юм.
Subscribe to:
Posts (Atom)